Күн режиміндегі  дене  тәрбиесі

С. Жекенов

 №3  ( 1)  /  2008

       Дене   тәрбиесі -  қоғамдағы  жалпы  мәдениеттің  бөлігі , адамның  дене қабілеттерін  дамыту  мен  денсаулығын  ңығайтуға   бағытталған әлеуметтік  қызметтің  бір  саласы. Жастардың  жан- жақты дамуын  дене  тәрбиесінсіз  елестету  мүмкін  емес. Денесі жақсы  дамыған  деп  күн  режиміне   спортпен  жүйелі айналысуды  енгізген,  ағзаның  шынығуы  үшін  табиғи факторларды тұрақты  пайдаланатын,  жұмысты белсенді  демалыспен  кезектестіріп отыратын  жас   адамды  айтамыз.

        Біздің  елімізде  кәсіподақтардың  бірыңғай  ерікті  дене  шынықтыру – спорт құралдары  құрылған. Оның  негізгі  міндеттерінің  бірі  балалар  мен жеткіншектердің арасында  дене шынықтыру- сауықтыру  және  спорт  жұмыстарын  ұйымдастыру  болып  табылады, өйткені дене  тәрбиесінің  негізгі  балалық және жеткіншектік  жаста қатысады.  Тек  қана  осы  кезеңде дене  жаттығуларымен  айналысу  қажеттілігі калыптасады, дағдырлар  мен іскерліктер жинақталады, спортқа  қызығушылық  калыптасады.

       Дене жаттығулары, сылап – сипау, қозғалыс  және  спорттық  ойындар, жүру,  жүгіру,  шынығу, дене  еңбегі  дене  тәрбиесінің  құралдары  болып  табылады.

      Айтылған  құралдар  өсіп  келе  жатқан  ағза  үшін  маңызды  сауықтыру мәнге  ие. Бұл  біріншеден,  дене жаттығуларының   арқасында  қоршаған  ортаның  жағымсыз факторлары мен  жұкпалы ауруларға  ағзаның  қарсылығы  артатындығымен  түсіндіріледі. Басқа  сөзбен  айтқанда, денесі  мықты  және  шыныққан  адам  сирек аурады.  Екіншіден,  өсу  мен  даму  процесі ынталандырады, жылуды  реттеу реакциясы  жетілдіреледі, яғни  салқыннан  болатын  сырқаттануға қарсылық артады. Үшіншіден,  ақыл-ой   және  дене  қабілеттерінің артуына  себептер  болатын  шыдамдылық,  күш,  жылдамдық  пен  икемділік  секілді  қасиеттер  дамиды. Ақырында, дене жаттығуларымен айналысу  жағымды  эмоционалды  жағдайды  туғызады,сергектік пен  сенімділікті  қолдайды.

       Дене  тәрбиесімен  шұғылдану  кезінде  жас, жыныс, ағзаның  жеке  ерекшеліктері  мен мүмкіндіктерін  есепке  алынуы керектігі  есте  болғаны жөн. Басты  талаптардың  бірі-  дене тәрбиесі және спортпен айналысу   тәртібін   сақтау, яғни  олардың жүйелігің жүктемелердің  біртіндеп  арттырылуын,  сабақ  өтілетінде  жағымды  жағдайларды  әр  түрлі құралдар  мен  формаларды кешенді  түрде пайдалану.

       Қозғалыс  дегеніміз өмір  деген  қанатты  сөз  бар. Шындығында, қозғалыс ағзаның биологиялық қажеттілігі . Күнделікті өмірде  адам  ең әр түрлі  қозғалыстарды жасайды, олардың   жиынтық  көлемі  қозғалыс белсенділігі  деп  аталады .Жүру  кезінде жасалған  адамның  саны  мен  жұмыс  көлемінен  көрінетін  тәуліктік  қозғалыс белсенділігі  жас  өскен  сайын  артатындығын  зерттелеулер  көрсетіп  отыр, әрі  бұл көрсеткіштер  ер балалар  мен қыз  балаларда  бірдей  болмайды.  Яғни, 14-15 жастағы балалардың  тәуліктік  адымының  саны,  өздерінің  құрдастарына  қарағанда 4,9  мың адым  кем  екен . Дене тәрбиесі  және спортпен   айналысудың  нормасы  мен  режимі  ғылыми тұрғыдан  негізделген .15-17 жастағы  жасөспірімдердің тәуліктік  қозғалыс  белсенділігі 25-30 мыңды құрау керек, ал 15-17 жастағы қыз балаларда жүру мен жүгіру еңбек және спорттық қызмет барысында  орындалатын өзге қозғалыстармен алмастырылуы мүмкін.

         Қалыптасқан  өмір  салты, еңбек ету мен дене тәрбиесінің жүйесі балалар  мен  жеткіншектердің  күнделікті  қозғалыс белсенділігін өзгертуі, не оны арттыруы мүмкін. Кіші  жастағы балаларда тәуліктік  қозғалыс  белсенділігі  көп жағдайда тұқым қуалаушылық негізде  қалыптасатын, биологиялық себептермен  реттеледі. Үлкен  жастағы  балаларда, әсіресе жеткіншектерде, ол әлеуметтік жағдайлардың  әсерімен  қоғамдық тәрбие беру барысында  жекелей қалыптасады.

          Қозғалыс белсенділігінің  де өлшемі  бар. Тәуліктік қозғалыс  белсенділігінің сандық  сипаттамасына  ие бола  отырып , оның ағзаға әсер  етуі  туралы  алдын-ала айтуға болады.Тәуліктік қозғалыс  белсенділігінің  ең төменгі қажетті және мүмкін  болатын жоғарғы  деңгейі гигиеналық норманың  шектері болады; ол бұзылса сауықтыру  тиімділігі болмайды және ағза жағдайында жағымсыз өзгерістер дамуы мүмкін.

         Қозғалыстың жетіспеуін «гипокинезия»(«гиподинамия») атауы, ал бұл ретте туындайтын ағзадағы көп жақты ауытқушылықтар  гипокинезия жағдайын білдіреді. Шектен тыс  қозғалыс  белсенділгін « гиперкинезия» атауы білдіреді.

        Сөйтіп, қозғалыс  белсенділігін  адам қызметінің  таптырмайтын  факторы болып  отырып, тек оңтайлы  көлмеде  және  қолайлы  күн  режимінде  ғана өсіп  келе жатқан  организмге   сауыктыру әсерін тигізеді.

        Дене тәрбиесі  мен  спорттың  барлық  құралдары мен түрлерін  дұрыс пайдалы арқылы ғана  оңтайлы қозғалыс  белсенділігіне  жетуге болады. Мектепке дейін мекемелердегі, мектептердегі және КТМ-дегі  оқыту  мен тәрбиелеу бағдарламаларымен  қарастырылған  дене дайындығының міндетті түрлері және үйде  дербес шұғылдану  әрбір оқушыға қолайлы.

        Қозғалыс  белсенділігіне жеткіншектерде  тұрақты  қажеттілікті қалыптастыру, спорттың  рөлі зор. Алайда, шама жетпейтіндей спорттық жүктемелер бала ағзасын жығымсыз  өзгерістерді туындатуы мүмкін . Дәрігерлік- дене шынықтыру диспансерлерінің көптеген  мамандары жас спортшылар  денсаулығы қорғайтындықтан мұндай құбылыстар сирек  болса да кездесетіндігін білген жөн.

      Балалық  жаста  спорттың кез- келген  түрімен  айналыса беруге  болмайды. Білім, денсаулық және спорт министрлігінің  дене тәрбиесі  мен спорт комитет бекіткен, жеке  спорт түрлері бойынша оқу-жаттығу топтарына балалар мен жеткіншектерді қабылдау үшін жас шектері бар.

      Тәуліктік  қозғалыс  белсенділігінің ұсынылып  отырған  көлемі  сергектік (ұйықтамаған уақыттың) барлық кезеңіне бірқалыпты бөлінуі керек: ағзаны ырғына сәйкес  қозғалыстың  көп бөлігін 9-12 және15-18 сағаттардың арасын  орындау  керек.

1-кесте  Спорттың әр  түрімен шұғылдана  бастау жасы

Этностық ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ

МӘДЕНИЕТІН  ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

       Әлімде болып  жатқан  өзгерістер, дәлірек айтсақ, әулеметтік- экономикалық елмен, идеологиялық арақатынастардың,әскери шиеленістердің  көбеюі конференциялдық  және  ұлттық  идеалдардың  шеттетілуі, жалпыадамзаттық ғумырлардың бағаланбауы  көбіне  этностар  арасындағы  қарым-қатынаста әртүрлі   жағдайларға  соқтыратыны  белгілі.  Осы  орайда, тұлға  бойында  нақты оның шешімдерінің өзіндік  ерекшеліктері,  тұрмыс-тіршілігі, салт- дәстүрі,  құндылық бағалары  ұлттық  мәдени  қағидалары  және  этносаралық  қарым-қатынас   мәдениетін өзара  қалыптастыру  маңыздылығы  артады.

       Қазақстан  секілді  полиэтностық  мемлекетте этносаралық  шиеленістік -жағдайлардың алдын  алудың  бірден  бір  жолы – ұлтаралық  қарым- қатынас мәдениетін   дамыту, Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1999 жылы 11каңтарда Қазақстан халықтары  ассамблеясының  бесінші  сессиясында өтетін  бағдарламасында  моноұлттық  мемлекет құру  елімізге  үлкен  кедергісін тигізіп, қазақстан пайдасы үшін  өз  таңдауларын  жасаған  басқа этнос  өкілдерін өзекке толығыменен                                                                                                                    тен  болатындығын тілге  тиек  ете  отырып, халықтарды өзара бірлікке, ынтымақтыққа достыққа, толеранттылыққа  шақырды. Олай  болса, бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі – « ұлтаралық  қарым- қатынас» мәдениетінде арттыратын  калыптастыру, дамыту  болып  табылады.

       Қоғамдық  тарихи әдибеттерде «ұлтаралық қарым-қатынас  мәдениеті»,  «ғылымдарының коммуникация» ұғымдары ХХ- ғасырдың 80-ж басынан  қолданысқа негіз  бастады. Этникалық  аумақтағы  қарым-қатынас,  ұлтаралық қатынас  корсеткіштерін  аңықтау  тұрғысында,  сонымен  қатар түрлі  әлеуметтікелік жүйелеріндегі  ұлтаралық қарым-қатынас  мәселесі  көптеген  зерттеуші-ғылымдардың А.В . Аяксентьев, Т.Ю . Бурмистрова, Н.Н.Гасанов /1.233/ ,Л.М. Дробижева және т.б. еңбектерінде  көрініс береді. Осы  тұрғыда Л.М. Дробижева қатынас құрылымын  толық  қарастыра  отырып, ұлтаралық  қарым-қатынастың  әлеуметтік педагогикалық  астарларына  талдау  жасайды. Ал Т.Ю. Бурмистрова және О.А№ Дмитриевтің еңбектерде қоғамдық омірдің түрлі  аумақтарындағы ұлтаралық

 ғұрпын  терең біледі, оны ары  қарай жалғастыруға  ынталанады. Ол  қазақ халқының  мәдениетін, ұлттық  ерекшеліктерін  салт-дәстүрдің  элементтерінің  философиялық , психологиялық  ерекшеліктерін зерделеуге  үлкен  шығармашылық  ұмтылыс  танытады.

        Бүгінгі  күннің  жаңару  бағыты – жалпы  азаматтық  және  ұлттық құндылықтардан  сусындаған , ұлттық дүниетанымы ,  мінез – құлық,  сезім  ұлттық  салт- дәстүрлерден  көрініс  береді .  Ата- бабалаларымыз  өздерінің  сан  ғасырлар  бойы ұлы  тарихында жас  ұрпаққа  тәрбие  берудің  бай  тәжірибесін жинақтап, өзіндік  салт-сана  мен  әдет- ғұрыпын,  дәстүр – рәсімдерін  қалыптастырды. Қазіргі  заманға  сай  іріктеу  міндетін жүзеге  асыру  жолында тәрбиелеу  мазмұнын түбегейлі  жақсарту  көзделуде. Бұл орайда  тәлім – тәрбие жұмысында  тиімді  пайдаланудың  жолдары қарастырылуда. Білім  беру  сапасын  елімізде  үздіксіз  дамыту – мемлекет беделін ұлттың  көз  алдына  көтеру  ғана  емес,  сонымен  бірге  бүкіл  қазақ  оқығандарының  жаппай  ат салысатын  ортақ  мақсаты. Әлемдік  қалыптасқан  стандартқа  сай  саналы  да,  қолайлы  білімге  әр  алаш ұланының ұлт  тілінде  сусындауына  нақты  жағдай  жасайтын  кез  туды.

        Ұрпақ  тәрбиесі- адамзат  баласының асыл  мұраты. Келешекте  жастар қандай  болу  керек  деген  жанды  сұрак  әрбір  саналы  адамды  ойландыратыны  сөзсіз. Сондықтан  Елбасымыз Н.Назарбаев«Халқымыздың алдында ХХI ғасырды  құрушы  өскелең,  өмірге  икемделген,  жан-жақты мәдениетті  жеке  тұлғаны  тәрбиелеу  керек» - деп  жауапты  міндет  қойып  отыр.

       Сондықтан  осы  міндеттер  орындалуы -  бастауыш  мектептен  басталады. Білім  негізі  осы  жастан  басталады. Атамыз  қазақ « баланы – жастан» деп  бекер айтпаған  ғой . Өмірге  деген  көзқарасты, білім –біліктің дағдысының  алғашқы  негізін  беретін осы бастауыш  мектеп . Сондықтан  оқыту  мен  тәрбиелеуде – бастауыш  мектептің атқаратын ролі  өте зор. Өйткен, бұны  ғылыми тұрғыданда  дәлелденген.

       Жаңа  технология үрдісінің  талабы- оқушыға  білім  беруде  мақсатқа  жету  оқушының іс- әрекеті  арқылы  ойлау  дағдыларын,  таным  белсенділігін артыра  отырып, сабақты  мақсатты  жүзеге  асыруға қол  жеткізу қажет. Қазіргі  кезенде  жаңа  технология  оқушының кез  келген  пәнге қызығушылығын  оятып,  болжау қабілеті дамытады. Жаңалықты тез  қабылдауын  қалыптастырады.

      Оқушылардың алғашқы білім  және ғылым негіздерімен қаруландырып  оларды білуге  деген қызығушылығын,құштарлығын  арттырып,  біліктілігін ұштап, жан-жақты дамуымен  қамтамассыз  ету. Қазіргі қоғамда болып  жатқан өзгерістерге  байланысты, заманның  жаңа  талаптарына  сай  бастауыш  мектеп үрдісіне  қойылатын сұраныс  күрделене түсті. Осы кезеңде  оқушылардың білімі  мен дағдысы қалыптастырып  қоймай  оларды  дамыта  оқыту  үрдісін  құру  жолдарын ғылыми педагогикалық негіздерін  жаңарту  да  қарастырылады. Яғни  оқушылардың білімі дағдыларын  жоғарғы дәрежеге  жеткізу  мақсатында, оқыту үрдісінде талаптар  тәсілдер  және  жәңа  технологиялар   мен әдістерді  қолданылуы  керек.